Verksemda til familien Evanger

Gustav Evanger sitt rike på Eggesbønes og Mjølstadneset. Storebuda til venstre, administrasjonsbygget i midten og fabrikken på Mjølstadneset til høgre. På hamna ligg seilskuta Skrubb. Bilete er truleg frå 1927.

I 50 år frå 1880 til 1930 var familien Evanger ei drivande kraft i utviklinga av Herøy. Dei dreiv bakeri, handel, fiskeforedling, fraktfart og anna næringsutvikling. Verksemdene heldt til på Eggesbønes, i Fosnavågen, på Skotholmen og på Gjertneset. Frå tidleg på 1900-talet utvida dei aktiviteten til å omfatte verksemder i Island og til frakt mellom Norge, Island og kontinentet.

Tekst: Magnar Hjertenæs | Foto: Andreas A. Berge

Forretningsmannen Erik B. Evanger (1847 - 1914)

I 1880 kom Erik B. Evanger saman med kona Johanne Østrem til Eggesbønes. Erik tok over eigedomane til Kristen Meling med våningshus, bakeri, naust og sjøbu. Dei neste åra utvida han eigendomen med både større pakkhus, nytt våningshus, dampskipskai og landhandel. Han dreiv etter kvart både med bakeri, landhandel, fiskeforretning, dampskipsekspedisjon og postkontor på Eggesbønes.

Seinare utvida han forretningsverksemda si også til Fosnavåg, der han alt i 1887 festa tomta Almenningen (bnr. 17). Her sette han opp ei krambu slik at han kunne drive handel under vinterfiske. Seinare vart tomta kjøpt, og det vart bygd stove på den. Etter auksjonsskøyte i 1897 tok Erik B. også over Langenes (bnr. 5) i Fosnavåg med pakkhus, naust, brenneri og losjihus. I 1903 reiv han delar av eigendomen og sette opp nytt sjøpakkhus og salteri.

Evanger sitt Salteri i Fosnavåg i 1912. To av båtane som leverer sild er “Solid” og “Leif”.

Fiskarkonene var viktige i verdiskapinga. Når silda var levert på kaia, reiste båtane sin veg. Då kom kvinnene og stod for salting og pakking i tønner. Bilete er frå same dag i 1912.

Erik B. og Johanne hadde 9 born, og fleire av dei gjekk etter kvart inn i verksemda og tok del i forretningane. Særleg sønene Gustav og Olaf vart aktive forretningsmenn, og utvida familien sine verksemder langt utover aktiviteten i Herøy.   

I 1905 kjøpte Erik B. Evanger på tvangsauksjon i Bergen fiskebåten «Herlø». Båten var på 87 fot og hadde stor dampmaskin. Den kunne brukast både til fiske og til frakt. Truleg var det med denne båten sønene Gustav og Olaf Evanger brukte på truen til Island hausten i 1905. I fylgje islandske kjelder kom dei til nordkysten av Island, til Siglufjörður litt nordvest for Akureyri. Her starta dei med handel av fisk og sildesalting. Silda rundt Island var større og feitare enn langs Norskekysten, og eigna seg svært godt til sildoljeproduksjon. Sommaren i 1907 fekk dei ta over ei tomt på austsida av fjorden, og la deretter planar for bygging av ein stor fabrikk for produksjon av sildolje og sildemjøl.

Dampskipet “Herlø” ankra opp ved Eggesbønes. Den fekk seinare merkenummer “M 66 HØ”. Bilete er frå ca 1910.

Firmaet G. & O. Evanger

I 1908 tok Gustav og Olaf over alle verksemdene etter faren i Norge og startar firmaet G. & O. Evanger. I løpet av dei komande åra utvikla og utvida dei forretningane på fleire område. Planane i Island vart realisert frå 1910, i samarbeid med firmaet selskapet Thomas Morgan & Sohn i Hamburg. Saman danna dei "Siglufjords Sildolje & Guanofabrik AS" med oppstart sommaren i 1911. Svogeren Anton Brobakke vart etter kvart disponent for verksemda i Siglufjörður.

Erik B. Evanger døydde i 28. mars i 1914, og same året trakk Olaf Evanger seg ut av verksemdene og overlet styringa til broren. Under leiing av Gustav Evanger vart forretningane sterkt utvida i tida etter 1915. I 1917 bygde han Storebuda på Eggesbønes. Der var det lagerplass både for salt og kol. I tillegg vart det brukt til ising av sild. Is henta Evanger m.a. frå eit damanlegg han hadde på Gjertnes. I 1919 kjøpte han skonnerten «Skrub» og 4 år seinare stimbåten «Sandra». Båtane vart brukt til frakt mellom verksemdene. Det vart frakta sild, sildolje og sildemjøl både til Frankrike og Tyskland, og henta salt, kol og andre varer attende til verksemdene.  

Storebuda på Eggesbønes som Gustav Evanger bygde i 1917.

Båtar ankra opp utanfor Storebuda tidleg på 1920-talet. Til venstre ligg dampskipet Ds “Herlø”, i midten dampskipet Ds “Sandra” og til høgre seglskuta “Skrub” ein tremastras skonnert. Alle båtane tilhøyrde firmaet til Gustav Evanger.

Men Gustav engasjerte seg også i annan aktivitet. I 1919 bygde han hotell på Eggesbønes saman med Svein Eggesbø, og han sette opp nytt administrasjons- og bustadhus i 1920. I 1926 starta arbeidet med å bygge ein sildoljefabrikk på Mjølstadneset. Denne kom i drift i januar 1927.  

Eggesbønes i 1920. Til høgre ser ein at Gustav Evanger sitt praktbygg i 3 etasjer framleis ikkje er heilt ferdig bygd. Det store kvite huset er hotellet som han bygde saman med Svein Eggesbø.

Bilete er registrert som “Arbeiderne paa Hjertnes” i mai 1923. Mest truleg er dei i gang med grunnarbeida til Evanger sitt anlegg på Mjølstadneset. Nummer 2 frå venstre liknar på Gustav Evanger og er ikkje kledd i arbeidsklede.

Livleg aktivitet på sildoljefabrikken på Mjølstadneset i april 1927.

Olaf Evanger trakk seg av ukjente årsaker ut av verksemdene i G. & O. Evanger i 1914. Samstundes kjøpte han og kona Anna Gurine f. Walderhaug seg hus i Borgund og flytta dit. Næringsverksemdene i Herøy var likevel ikkje slutt. Olaf kjøpte i 1915 Skotholmen med bygningar og verksemder frå Edvin Jacobsen, Erik Svendsen og Paul Vågsholm. Der utvida han aktiviteten med å bygge sjøpakkhus, butikkbygning og røykeri. Første tida budde familien framleis i Borgund, men i 1921 flytta både Olaf, Anna og gutane Erling og Alf til våningshuset på Skotholmen. Olaf og familien budde på Skotholmen frå 1921 – 1928. Samstundes hadde han også framleis del i aktivitetar i Island, og skal ha hatt ein eigen liten sildestasjon i nærleiken av Siglufjörður.

Skotholmen med pakkhus, butikkbygning, røykeri og våningshus. Bilete er tatt midt på 1920-talet.

Forretningane til både Gustav og Olaf vart prega av fleire tilbakeslag og etter kvart sterkt påverka av nedgangstidene utover på 1920-talet.

Den mest alvorlege hendinga i forretningsverksemda kom alt våren 1919. Den store fabrikken til Evanger i Siglufjörður var bygd under fjellet Staðarhólsfjall, og denne vinteren hadde det danna seg svært store snømengder oppe i fjellet. Om natta 12. april 1919 losna eit svært stort snøskred og tok med seg både fabrikkbygningar, lagerbygningar, masse tomme tønner og i fylgje islandske kjelder 1000 tønner med sildolje. Hus, maskiner og folk vart feia ut på sjøen. Talet på omkomne varierer litt mellom kjeldene, men alle dei 9 menneska som budde i bygningane ved fabrikken omkom, og samla var det 18 menneske som mista livet i samband med snøraset og fylgjene av dette.   

Midt på 1920-talet brann hotellet på Eggesbønes ned til grunnen. Det vart ikkje bygd opp igjen, og i 1927 tok firmaet til Svein Eggesbø over tomta. Seglskipet “Skrub” gjorde siste turen sin til Frankrike i 1926 (eller 27). Den leverte last i Ålesund før den ankra opp i havna på Eggesbønes. Ei stormnatt sleit den seg frå fortøyingane og havna i fjøresteinane på Gjertneset. Her vart den liggande.

Saman med dei generelt vanskelege tidene gjorde dette at firmaet til Gustav Evanger i 1930 gjekk konkurs. Betre gjekk det ikkje for broren Olaf Evanger på Skotholmen. Dei vanskelege tidene gjorde at han frå midten av 1920-talet sleit økonomisk, og i 1928 gjekk han konkurs.

Familiane til Gustav og Olaf Evanger

På det familiære planet må 1908 ha vore starten på nokre svært aktive år i Evangerfamilien. 24. januar 1908 giftar Gudrun Evanger, systra til Gustav og Olaf, seg med handelsmannen Anton Brobakke. Anton var frå Davik i Sogn, men dreiv handel i Røyken i Buskerud. Dei bur først i Røyken, men flyttar seinare til Ålesund. Fram til 1920 får dei først 4 jenter og så 2 gutar. Anton fungerer som disponent for Evangerfamilien sin fabrikk på Island.

Berre ein månad etter bryllaupet til Gudrun og Anton, 7. februar 1908, var det Olaf sin tur å gifte seg med Anna Walderhaug frå Ålesund. Dei slår seg til i Fosnavåg og får første barnet sitt, Erling, i juli 1908. Dei neste åra vert vanskelege for Olaf og Anna. I april 1911 får dei Ester som døyr under fødselen, og sommaren 1913 lever Odd berre nokre timar etter fødselen. Først i 1916 får Erling ein bror som lever opp. Alf vert født i oktober 1916. I 1919 mister Olaf og Anna igjen eit barn. Liv vert født 4. oktober, men døyr alt 1. november.

Etter konkursen i 1928 flyttar familien først til Eggesbønes, så til Borgund før dei i 1935 utvandrar til Esbjerg i Danmark. Der startar Olaf opp med ny handelsverksemd.

Olaf og Anna Evanger saman med sonen Erling. Bilete er tatt i 1910.

Gustav Evanger giftar seg også i 1908. Vigselen finn stad i Bergen, i Domkirken prestegjeld 30. november 1908. Bruda er Kristine Kristiansdatter Hjelmeset. Dei har alt fått eit barn saman. Elly Evanger vart født i Bergen 21. mai 1908. Gustav og Kristine slår seg til på Eggesbønes og får seinare 2 gutar. Trygve vert født i 1909 og Kåre i 1911. Dei får også ein gut i 1912, men han døyr under fødselen før dei rekk og døype han.

Familien budde på Eggesbønes og flytta etterkvart inn i herskapshuset som Gustav bygde. Kristine var også ein aktiv deltar i utviklinga av lokalmiljøet, og var mykje med i fleire foreiningsaktivitetar. I 1916 var ho med å stifta Herøy sanitetsforeining, og sat fleire periodar i styret.

Gustav og Kristine Evanger saman med borna Elly (1908), Trygve (1909) og Kåre (1911). Bilete er tatt i april 1918.

Siste halvdelen av 1920-talet vart likevel ei tragisk tid for familien Evanger også på det private området. Både Kristine, Trygve og Kåre vart smitta av tuberkulose, og vart alvorleg sjuke. Kristine døydde av sjukdommen hausten 1928 og Kåre døydde 18 år gammal våren 1929. I fylgje kyrkjebøkene var det for begge to på grunn av tuberkulose. I tid fell dette saman med at verksemden til Gustav gjekk konkurs, og i 1930 tok han truleg med seg Elly og Trygve og reiste til Bergen.

I Herøyboka står det at han utvandre til New Foundland saman med borna i 1930, men dette er truleg feil. Først 6. september 1932 er han registrert i emigrasjonsprotokollane med utreise til New Foundland med Dampskipet Besheim. Verken Elly eller Trygve ser ut til å vere med på båten.

Etter kyrkjebøkene i Korskirken i Bergen ser det også ut som om Gustav 1. april 1931 giftar seg med enkja Valborg Antonie Gustava Iversen (gift Henriksen). Men der er ikkje noko som tyder på at ho vart med til New Foundland. Det ein finn er at Olga Korneliusdatter Reite, som tidlegare hadde hatt teneste hjå familien Evanger på Eggesbønes, i 1932 reiste over til New Foundland og stelte huset for Gustav.

På New Foundland starta Gustav Evanger etter krigen ein fabrikk for produksjon av fiskemjøl. Han hadde planar for å utvide verksemda då han døydde i 1954.

Enten Trygve var med til New Foundland eller ei, så reiste han ganske snart til Island og starta med fiskeforretningar der. Men han var framleis sjuk og døde på Kristnes Sanatorium i Akureyri 8. august 1935. Dødsårsaka var tuberkulose (ført i kyrkjeboka for Herøy sokn i 1937).

Det er kjent at Elly var til New Foundland og besøkte faren, men ho budde det meste av livet i Norge. Ho var lenge på Vega der ho jobba hjå sakførar Einar Grimsø, truleg til ein gong på 1950-talet. Seinare hadde ho arbeid hjå sakførar Trygve Laake på Kløfta, og budde der til ho kom tilbake til Herøy hausten 1989. Siste tida før ho døydde i 1994 budde ho på Herøy sjukeheim. 

Elly Evanger på besøk i atelieret på Berge i april 1920.

Kjelder:

Halldórsson, Kristinn: Heimildasida om Evanger, http://www.sk2102.com/437191898. Lasta ned 25.10.2022.

Islands Sildarminjasafn: Evangerfabrikken,  http://www.siglo.is/ferdafolk/ahugaverdir-stadir/evangerverskmidjan. Lasta ned 25.10.2022.

Jensen, Oddbjørn (2020): Lothe Lorensdatter fra Lovund. Et 80-års minne for en tragisk ulykke på Island, https://historier.no/historier/lothe-lorentsdatter-fra-lovund-et-80-ars-minne-for-en-tragisk-ulykke-pa-island/. Lasta ned 27.10.2022.

Kvalsvik, Marit Pauline (2003): «Kvinner sjølv stod opp og strede», Askeladden Forlag.

Rabben, Bjarne (1963): Herøyboka, Gardar og folk I-III Herøy Sogelag.